Czym z prawnego punktu widzenia jest wizerunek? Dlaczego nie ma on nic wspólnego z utworem oraz jak wygląda kwestia jego rozpowszechniania? Kiedy konieczne będzie uzyskanie zgody osoby portretowanej na rozpowszechnienie jej wizerunku, a kiedy zgoda taka będzie zbędna i jaka ochrona prawna przysługuje osobie, której prawo do wizerunku zostało naruszone? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdziecie w poniższym artykule.

Czym jest wizerunek?

Mówiąc w sposób najprostszy, wizerunek to zewnętrzne, fizyczne cechy człowieka, które składają się na jego wygląd i pozwalają odróżnić go od innych osób, utrwalony w każdy możliwy sposób. Możemy mieć więc z nim do czynienia w przypadku rysunku, portretu malarskiego, szkicu, czy też zdjęcia albo filmu.

Myśląc i mówiąc o wizerunku należy postrzegać go jednak bardzo szeroko – na wizerunek, poza elementami stricte anatomicznymi, składać się mogą bowiem elementy charakterystyczne dla danej osoby, takie jak atrybut, fryzura, okulary, nakrycie głowy, a nawet ubiór, czy sposób poruszania się.

Jako przykład wizerunku, który nie obejmuje wyłącznie fizis danej osoby można wskazać Charliego Chaplina i jego strój oraz charakterystyczny sposób poruszania się. Mianem wizerunku określimy również profil z fajką i oryginalnym nakryciem głowy Sherlocka Holmesa, czy też blond loki, pieprzyk i czerwone usta Marylin Monroe.

Co ważne, wizerunek posiadają wyłącznie pojedyncze osoby fizyczne. Nie istnieje wizerunek zbiorowy, co oznacza, że na wspólnym zdjęciu grupy ludzi będziemy mieli do czynienia z wieloma pojedynczymi wizerunkami. Wizerunku nie posiadają także osoby prawne i zwierzęta, choćby najbardziej oryginalne, czy charakterystyczne.

Rozpowszechnianie wizerunku

Zgodnie z art. 81 ust. 1 zd. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia (a więc zgody) osoby na nim przedstawionej.

Czym jest rozpowszechnianie wizerunku? To sytuacja, w której możliwość zapoznania się z wizerunkiem danej osoby ma bliżej nieokreślona (z góry) liczba osób. Rozpowszechnieniem będzie np. zamieszczenie w Internecie zdjęcia modelki/modela. Nie będzie nim natomiast wykorzystanie prywatne takiego zdjęcia, np. zamieszczenie wykonanej fotografii na ścianie w domu.

Zgoda osoby przedstawionej

Zgoda na rozpowszechnienie wizerunku nie musi być dla swej ważności udzielona na piśmie, jednakże nie może budzić wątpliwości, że zgoda taka została udzielona.  Oznacza to, że osoba, która udziela zgody musi mieć pełną świadomość nie tylko co do formy przedstawienia jej wizerunku, ale także czasu, miejsca publikacji, zestawienia z innymi wizerunkami, jak również towarzyszącego komentarza (tak Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 maja 2014 roku, I ACa 1686/13).

Osoba której wizerunek ma być rozpowszechniany ma pełną swobodę decydowania, czy i w jakich okolicznościach jej wizerunek może być rozpowszechniony, co oznacza, że osoba przedstawiona na fotografii może dowolnie ograniczyć zakres zezwolenia na jego rozpowszechnianie, np. zezwolić na publikację tylko w oznaczonym medium i/lub tylko w związku z oznaczonymi okolicznościami (np. w związku z konkretnym tekstem materiału prasowego), czy też wyznaczyć granice czasowe publikacji.

Osoba rozpowszechniająca cudzy wizerunek powinna zadbać o to, by zakres zgody został opisany w sposób konkretny i szczegółowy, albowiem to na niej ciąży obowiązek wykazania, że rozpowszechnianie nie wykroczyło poza uzyskany zakres zezwolenia i określony cel.

Warto pamiętać o tym, że osoby trzecie, które zamierzają następnie dalej rozpowszechniać wizerunek danej osoby zobowiązane są do uzyskania ponownej zgody ze strony osoby portretowanej (chyba, że warunki udzielenia takiej kolejnej zgody zostały określone już wcześniej w warunkach współpracy). Powyższe oznacza, że w sytuacji gdy np. model udzielił zgody na rozpowszechnienie swojego wizerunku wyłącznie koledze fotografowi, to osoba trzecia chcąc wykorzystać takie zdjęcie i je rozpowszechnić zobowiązana będzie po raz kolejny uzyskać na to zgodę portretowanego modela.

Wyjątki, czyli kiedy zgoda osoby portretowanej nie jest konieczna?

Zapłata za pozowanie

Zgoda osoby uprawnionej (w braku wyraźnego zastrzeżenia), nie jest wymagana, jeśli otrzymała ona umówioną zapłatę za pozowanie, chyba że najpóźniej w chwili ustalania wysokości zapłaty wyraźnie sprzeciwiła się rozpowszechnianiu swojego wizerunku. Powyższe rozwiązanie zakłada, że kwota uiszczana osobie portretowanej to de facto wynagrodzenie za udzielenie zgody na rozpowszechnienie jej wizerunku.

Naruszenie dóbr osobistych

Nie w każdej sytuacji zapłata za pozowanie będzie jednakże wystarczająca – warto o tym pamiętać w szczególności w przypadku, gdy rozpowszechniając czyjś wizerunek możemy jednocześnie narazić się na zarzut naruszenia dóbr osobistych portretowanej osoby, w szczególności jej prawa do prywatności lub czci.

„Przyjęcie umówionej zapłaty za pozowanie przez modelkę oraz domniemanie zezwolenia na rozpowszechnianie wizerunku chroni osobę wykorzystującą portret (wizerunek) tylko wtedy, gdy poszkodowany powołuje się na naruszenie jego prawa do wizerunku (…) jednakże (…) w przypadku powoływania się przez osobę poszkodowaną na naruszenie jej prawa do czci i do prywatności, zapłata za pozowanie nie jest wystarczająca dla wyłączenia bezprawności działania naruszającego dobra osobiste, który musi wykazać dysponowanie odpowiednim zezwoleniem poszkodowanego” (tak Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 czerwca 2002 roku I ACa 1358/01).

Powyższe orzeczenie wyraźnie wskazuje na to, jak istotną kwestią jest świadoma zgoda osoby, której wizerunek jest utrwalany oraz właściwe określenie jej zakresu.

Może się bowiem okazać, że nawet płacąc za możliwość utrwalenia wizerunku, co stwarza domniemanie zgody na rozpowszechnianie, osoba rozpowszechniająca wizerunek naruszy dobra osobiste portretowanego, który nie został przez nią poinformowany o tym, w jakim kontekście jego wizerunek zostanie wykorzystany i który następnie sprzeciwi się wykorzystaniu swojego wizerunku w nieuzgodnionym między stronami kontekście.

W konsekwencji osoba rozpowszechniająca wizerunek bez stosownej, szczegółowo opisanej zgody naraża się na odpowiedzialność prawną.

Wizerunek osoby powszechnie znanej

Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, czy też zawodowych.

Prawo autorskie nie definiuje „osoby powszechnie znanej”, warto więc w tym przypadku sięgnąć do orzecznictwa Sądu Najwyższego.

„Określenie „grono osób powszechnie znanych”, obejmuje osoby, które wprost lub w sposób dorozumiany godzą się na podawanie do publicznej wiadomości wiedzy o swoim życiu. Nie są to jednak tylko aktorzy, piosenkarze lub politycy, lecz także osoby prowadzące inną działalność, na przykład gospodarczą lub społeczną” (tak Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2007 roku, I CSK 134/07).

„Do osób powszechnie znanych można zaliczyć takie osoby, które wprost lub w sposób dorozumiany godzą się na podawanie do publicznej wiadomości wiedzy o swoim życiu, w tym także osoby prowadzące działalność gospodarczą lub społeczną. Są to osoby, które uczestniczą w życiu publicznym” (tak Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2009 roku, I CSK 465/08).

Za osobę powszechnie znaną, w zależności od kontekstu, uznany zatem może zostać polityk znany każdemu przysłowiowemu Kowalskiemu – prezydent, bądź premier, ale także wójt małej miejscowości, którego wizerunek zamieszczony został w lokalnej gazecie. Za osobę powszechnie znaną uznany będzie również celebryta, bloger, czy influencer, nawet niszowy, w szczególności, gdy jego wizerunek rozpowszechniany będzie w związku z prowadzoną przez niego działalnością.

Warunek, że wizerunek może być bez zezwolenia wykorzystywany, gdy wykonano go w związku z pełnieniem przez osobę portretowaną  ww. funkcji oznacza, że nie będzie konieczne występowanie o zgodę do premiera w przypadku zrobienia mu zdjęcia podczas expose, a do blogerki modowej w przypadku uchwycenia jej wizerunku na ściance przed pokazem mody. Jednakże fotografia tego samego polityka lub blogerki  bawiących się z dziećmi przed domem takiej zgody będzie już wymagała.

Należy pamiętać także o tym, że rozpowszechnianie wizerunku osoby, nawet w związku z wykonywaną przez nią funkcją, powinno mieć charakter informacyjny, czyli być związane z przedstawianiem wykonywania przez portretowaną osobę sprawowanych przez nią funkcji. Wypuszczenie zatem serii T-shirtów, czy kubków z podobizną znanej aktorki, czy też celebryty, czy wykorzystanie ich wizerunku w celach reklamowych zdecydowanie wykracza poza ww. regulację i takie działanie będzie wymagało już stosownego zezwolenia.

Zgromadzenie, krajobraz, impreza publiczna

Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku osoby stanowiącej wyłącznie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Warunkiem jest jednak, żeby osoba ta rzeczywiście stanowiła szczegół, element tego krajobrazu, czy zgromadzenia. W sytuacji wykadrowania takiej osoby przesłanka ta odpadnie i konieczne będzie uzyskanie stosownej, wymaganej prawem zgody.

Co grozi za rozpowszechnienie wizerunku bez wymaganego zezwolenia?

Osoba sportretowana wbrew swojej woli może żądać zaniechania rozpowszechniania, usunięcia skutków naruszenia, złożenia stosownego oświadczenia przez naruszyciela. W przypadku działania zawinionego osoba, której wizerunek rozpowszechniono bez wymaganego zezwolenia może żądać również odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Analogiczne roszczenia przysługują osobie portretowanej z tytułu naruszenia jej dóbr osobistych, stosownie do art. 24 Kodeksu cywilnego.

A co w przypadku, gdy to osoba portretowana „rozmyśliła się” i uznała, pomimo uprzednio udzielonej zgody, że jednak nie życzy sobie, aby jej wizerunek był rozpowszechniany?

W takiej sytuacji, osobie która poniosła szkodę, przysługuje odszkodowanie na zasadach ogólnych określonych w Kodeksie cywilnym. Warto też pamiętać, aby przewidzieć taki scenariusz w umowie i uregulować wyżej opisaną sytuację zastrzegając np. karę umowną, która obciążać będzie portretowanego w przypadku, gdyby bez ważnego powodu odwołał zgodę na utrwalenie jego wizerunku.

Czas trwania ochrony

Prawo do wizerunku co do zasady wygasa wraz ze śmiercią osoby, do której ten wizerunek należy, jednakże należy pamiętać, że przez 20 lat od śmierci osoby portretowanej uprawnione osoby (osoby najbliższe) uprawnione są do dochodzenia roszczeń powstałych w związku z naruszeniem wizerunku osoby zmarłej.

Stan na 11.07.2017