Korporacyjna odpowiedzialność karna w obliczu nowego projektu ustawy

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych

W europejskich ustawodawstwach można spotkać się z kilkoma modelami odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Przykładowo w Holandii odpowiedzialność podmiotów zbiorowych uregulowana jest bezpośrednio w Kodeksie karnym, na równi traktując ją z odpowiedzialnością osób fizycznych. Czytając projekt nowelizacji polskich przepisów w tym zakresie można postawić pytanie, czy polskie ustawodawstwo w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych zmierza w kierunku ustawodawstwa holenderskiego? Odpowiedź na powyższe można po części znaleźć w nowym projekcie ustawy o zmianie ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Wyjaśnić trzeba, że sama ustawa, została wprowadzona do polskiego systemu prawnego w celu uregulowania  mechanizmu przeciwdziałania i zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. Jej efektywność na chwilę obecną, pozostawia jednak wiele do życzenia, a stan ten utrzymuje się od kilkunastu lat. Ponadto, statystyki dotyczące spraw karnych prowadzonych przeciwko podmiotom zbiorowym są znikome. Dla przykładu, przytoczyć należy statystykę sądów powszechnych, do których to w okresie od 2013 do 2015 roku, wpłynęło zaledwie 71 spraw (Informator Statystyczny Wymiaru Sprawiedliwości). Konieczność zmian jest więc oczywista. Bodźcem do zmian są również zobowiązania międzynarodowe, które wynikają z obowiązujących przecież Polskę regulacji prawnych Unii Europejskiej, Rady Europy i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Powyższe, wymusiło na polskim ustawodawcy konieczność przeprowadzenia nowelizacji ustawy. Tym samym, 28 maja 2018 r., utworzony został projekt ustawy zmieniającej obowiązujący obecnie akt prawny.

Zmiana warunków dopuszczalności procesu, przede wszystkim

I tak, istotą projektowanych zmian co do zasady jest wyeliminowanie obecnie stosowanego skazania osoby fizycznej, jako warunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, a więc art. 4 ustawy przestanie obowiązywać w obecnym kształcie. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu, ta obowiązująca obecnie przesłanka formalna ma być zastąpiona przesłanką materialną, polegającą na ustaleniu, że osoba fizyczna pełniąca określone funkcje w podmiocie zbiorowym popełniła czyn zabroniony, który przyniósł lub mógł przynieść temu podmiotowi korzyść. A więc samo stwierdzenie faktu popełnienia przez osobę fizyczną przestępstwa, będzie przesłanką do wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu. Dodatkowo, kwestia tej odpowiedzialności, będzie mogła być przedmiotem postępowania sądowego niezależnie od skazania tej osoby fizycznej. Finalnie zmiany te, umożliwią procedowanie organów w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jednocześnie z procesem przeciwko osobie fizycznej, bez konieczności uprawomocnienia się wyroku skazującego, czy warunkowo umarzającego postępowanie.

Przebieg postępowania stanowi znaczną część nowych uregulowań. Zawiera również kwestie dotyczące zarządu przymusowego, stron, przedstawiciela i obrońcy, kwestie odpowiedzialności odszkodowawczej i finansowej, środki zapobiegawcze i instytucję zabezpieczenia majątkowego.

Zwiększenie wymiaru i rodzajów sankcji karnych obostrzeniem dla podmiotów zbiorowych

Projekt zakłada również wprowadzenie do istniejących już środków karnych takich jak przepadek, zakazy: promocji lub reklamy, korzystania z dotacji, subwencji czy finansów publicznych, zakaz prowadzenia określonej działalności, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, pomoc organizacji międzynarodowych czy podania wyroku do publicznej wiadomości, dodatkowo: obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa równowartości uzyskanego wsparcia, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, nawiązkę, a nawet stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego.

Ustawa przewiduje także zwiększenie ustawowych wysokości kar pieniężnych (o których obecnie stanowi art. 7 ustawy), a także odejście od powiązania wysokości kary z wysokością przychodu osiągniętego przez podmiot zbiorowy. W myśl nowej ustawy, wobec przedsiębiorstwa będą mogły być stosowane kary pieniężne w wysokości od 30 000 zł do 30 000 000 zł, a w pewnych szczególnych przypadkach nawet do 60 mln zł oraz rozwiązanie podmiotu zbiorowego. Przy orzekaniu kar pieniężnych, w przypadku podmiotów nie generujących przychodu, stosowana będzie instytucja zabezpieczenia majątkowego na mieniu podmiotu zbiorowego oraz zastosowanie wobec podmiotu zbiorowego zarządu przymusowego. Projekt zakłada również, że ustawa nie będzie stosowana w sprawach drobnych, a jedynie w sprawach wagi poważnej, bo to jej główna funkcja w obrocie prawnym.

Ustawa określa również procedurę działania, gdy podmiot zbiorowy ma zostać lub jest poddawany procesowi transformacji organizacyjnej formy działalności, a więc połączeniu, podziałowi lub przekształceniu.

Przesłanki odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego

Na gruncie ustawy do podmiotów zbiorowych należy: osoba prawna; jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków; a także spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek; spółka kapitałowa w organizacji; podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną; a także zagraniczna jednostka organizacyjna.

Czynem zabronionym ustawą jest taki czyn, który popełniła osoba fizyczna.

Podmiot zbiorowy, podlega odpowiedzialności karnej w przypadku, gdy zachowanie osoby fizycznej działającej w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego, stanowi czyn bezprawny. Krąg osób mogących mieć wpływ na poniesienie odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy jest szeroki. Stwierdzenie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę działającą  w imieniu  lub interesie podmiotu, czy też stwierdzenie co najmniej braku należytego nadzoru, stanowi przesłankę do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego. Działanie bądź zaniechanie musi skutkować chociażby korzyścią niemajątkową dla sprawcy. Oznacza to, że brak jakiejkolwiek korzyści stanowi przeszkodę do pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności karnej na gruncie omawianej ustawy.

Osoby sygnalizujące nieprawidłowości jako wewnętrzne uszczelnienie praworządności w podmiocie zbiorowym

Novum w ustawie zmieniającej to osoby sygnalizujące nieprawidłowości, stypizowane w art. 1 ust. 3 nowej ustawy. Instytucji tej został jednak poświęcony cały 4 rozdział aktu prawnego, który stanowi, że organy podmiotu zbiorowego, a w szczególności wyznaczony organ podmiotu zbiorowego nadzorujący przestrzeganie zasad i przepisów regulujących działalność podmiotu, lub osoby sprawujące nadzór wewnętrzny podejmują czynności, w ramach przysługujących im uprawnień. Czynności te, mają na celu wyjaśnienie zgłaszanych na podstawie czynności prawnych informacji, świadczących o ewentualnych nieprawidłowościach, skutkujących koniecznością pociągnięcia podmiotu do odpowiedzialności.

Reasumując należy dojść do wniosku, że polski ustawodawca obecnie ściśle wiąże odpowiedzialność karną podmiotu zbiorowego z odpowiedzialnością karną osoby fizycznej. Projektowane zmiany, mają na celu zniwelować uzależnienie jednej odpowiedzialności od drugiej. Być może okaże się to rozwiązaniem nowoczesnym, skutkującym skróceniem postępowań, zmniejszeniem liczby przedawnienia karalności, bądź całkowitego braku pociągnięcia do odpowiedzialności osób fizycznych – prezesów zarządów spółek, czy członków rad nadzorczych.

Treść została opublikowana dzięki współpracy z kancelarią prawną Kantorowski, Głąb i wspólnicy.